Tìm-hiểu Tiền-điện-tử do chính-phủ phát-hành
Central Bank Digital Currency

Ở các nước đã-phát-triển, việc không cần tiền-mặt (tiền-giấy, tiền-polyme, tiền-kim-loại) trong thanh-toán đã rất phổ-biến. Với những món-tiền lớn, người-ta chuyển qua ngân-hàng bằng séc hoặc lệnh-chuyển-tiền. Với những món-tiền vừa phải, người ta dùng thẻ-thanh-toán (debit hoặc credit). Ví-điện-tử đã phổ-biến ở một số nơi để thanh-toán những món tiền lẻ hàng ngày. Tuy-nhiên tiền-mặt vẫn còn được dùng nhiều ở đa-số các nước. Ngoài-ra, ví-điện-tử cũng chưa phải là giải-pháp hoàn-hảo, vì nó cần phải có mạng Internet mới thanh-toán được và cần một tổ-chức làm trung-gian (vì-vậy sẽ tốn phí).

Chính-phủ các nước đang tìm cách thay-thế tiền-mặt để không tốn chi-phí in tiền và đúc tiền, đồng-thời tìm cách loại-bỏ trung-gian trong thanh-toán tiền lẻ. Đó là Central Bank Digital Currency—Tiền-điện-tử do chính-phủ phát-hành. Gọi tên dài như vậy để phân-biệt với các loại tiền-điện-tử do các tổ-chức tư-nhân tạo ra gần-đây dựa trên kỹ-thuật blockchain.

Hiện-nay vẫn chưa có một định-nghĩa thống-nhất và chi-tiết các tính-chất của CBDC. Một vài nước đã bắt-đầu dùng thử CBDC, ví-dụ như China. Nhiều nước vẫn còn đang định-nghĩa hoặc đánh-giá các kỹ-thuật để thực-hiện.

Nhiều tính-chất của CBDC được nêu ra, có những tính-chất trái-ngược nhau giữa các nước, như-là:

• dùng được trên toàn thế-giới
• dùng được offline trong giao-dịch nhỏ
• miễn phí-thanh-toán phải trả cho tổ-chức trung-gian
• ví tiền ẩn-danh hay định-danh
• ghi sổ mọi giao-dịch hoặc không ghi sổ những giao-dịch nhỏ

CBDC được chia làm hai lớp:

retail

được các cá-nhân và doanh-nghiệp dùng,
Retail CBDC dùng ở các doanh-nghiệp thì chắc-chắn phải được định-danh tương-tự như các tài-khoản tiền ở ngân-hàng. Phần-lớn những giao-dịch của doanh-nghiệp ở Việt-Nam và các nước đã-phát-triển vốn đã không dùng tiền-mặt, không có nhiều khác-biệt với CBDC.

wholesale

được các tổ-chức tài-chính dùng trong những giao-dịch rất lớn, gồm cả chuyển tiền xuyên-biên-giới,
Hiện-nay, việc chuyển tiền xuyên-biên-giới đã không dùng tiền-mặt, tuy-nhiên phải tốn nhiều thời-gian và chi-phí trung-gian. Wholesale CBDC sẽ cải-thiện tình-trạng đó.

Ngoài-ra, hoạt-động chuyển tiền xuyên-biên-giới trong bán-lẻ vốn đang nằm trong tay các công-ty thẻ-thanh-toán quốc-tế và một vài ví-điện-tử quốc-tế như PayPal chưa được nêu ra trong giải-pháp retail CBDC. Làm sao để người Việt có ví USD CBDC một cách dễ-dàng? Có-lẽ giải-pháp sẽ là các loại tiền-điện-tử phi-chính-phủ, ví-dụ như Pi Network?

Phần sau đây là một số thông-tin về retail CBDC ở các nước.

China

China đã phát-hành e-CNY để dùng thử từ Tháng Tư, 2020. Nó là một dạng tài-khoản tiền có định-danh cá-nhân mở tại các ngân-hàng thương-mại. Có-thể dùng smartphone nối Internet để chuyển e-CNY giữa các tài-khoản qua sóng NFC hoặc QR code. Hoặc một loại thẻ thông-minh chuyển một vài lần offline sau đó đồng-bộ các giao-dịch với hệ-thống sổ.
Như-vậy e-CNY vẫn có tổ-chức trung-gian trong mọi thanh-toán nhỏ, đó là PBOC (Ngân-hàng Nhân-dân Trung-hoa).

Mỹ

Mỹ vẫn còn trong giai-đoạn định-nghĩa CBDC. Ngày 28/3/2022, một dự-luật về e-cash liên-quan đến retail CBDC cho cá-nhân được trình lên quốc-hội để xem-xét. Theo dự-luật đó:

• e-cash phải an-toàn, ẩn-danh
• e-cash phải hoạt-động được với các hệ-thống tài-chính hiện có
• e-cash phải dùng được trong thanh-toán offline giữa người dân với nhau
• e-cash phải phù hợp với các quy-định chống rửa-tiền, chống khủng-bố hiện có
• thử-nghiệm e-cash với ít nhất hai loại hardware: thẻ chip hoặc điện-thoại di-động
• e-cash không có thông-tin định-danh cá-nhân, không thu-thập thông-tin giao-dịch

Dự-luật đó còn khá sơ-sài, nó chỉ mới đề-cập đến tiền-lẻ, chưa nêu ra cách kiểm-soát những món tiền lớn để chống rửa-tiền, các doanh-nghiệp dùng e-cash như-thế-nào, doanh-nghiệp thì không thể ẩn-danh.

E-cash hoạt-động được với hệ-thống tài-chính hiện có tức-là các ngân-hàng chưa bị đào-thải. Chính-phủ Mỹ chỉ theo-dõi tiền với mục-đích chống rửa-tiền và chống khủng-bố, Chính-phủ Mỹ không cần theo dõi việc dân Mỹ dùng vài ngàn đô-la mua quà tặng bồ hay ăn-tiệc ở nhà-hàng nào.

Mục-đích của e-cash trong dự-luật này là để tạo ra tiện-nghi cho dân-chúng, giảm chi-phí thanh-toán không tiền-mặt, tiết-kiệm chi-phí in tiền. Không có mục-đích quản-lý tất-cả mọi khoản tiền lẻ như e-CNY của TQ.

Có-thể thấy rằng e-cash của Mỹ gần giống tiền-mặt và có những điểm hay hơn tiền-mặt. Trong khi đó e-CNY giống như một tài-khoản ngân-hàng bỏ bớt đi khoản phí-chuyển-tiền.
Việc ghi sổ mọi giao-dịch tiền lẻ của e-CNY là một việc không cần-thiết. Chính-phủ không cần ghi sổ mỗi khi trẻ-em mua một cây kem hay viên kẹo, khi người-nội-trợ mua rau hay cá…
Tuy-nhiên việc không ghi-sổ như e-cash sẽ đưa đến những khó-khăn trong việc chống tiền giả. Hacker sẽ tìm cách để ghi tiền giả vào ví tiền, nếu ghi thành-công thì không ai có thể phát-hiện ra đó là tiền giả.