Những điều NÊN và KHÔNG NÊN làm trong thời Internet

Thời đại Internet có nhiều dịch vụ tiện lợi mới xuất hiện, kèm theo rủi ro khi dùng những dịch vụ đó. Mỗi người cần biết những điều sau đây để tránh rủi ro.
Những dịch vụ mới phát triển rất nhanh và liên quan đến những điều rất quan trọng của mỗi người, đó là sự an toàn và tài sản. Vì vậy mỗi người hãy cố gắng hiểu được những dịch vụ đó để thêm lợi ích và bớt rủi ro. Những người ít tiếp xúc với máy móc thì cần để đầu óc mở rộng, kiên nhẫn tìm hiểu từng dịch vụ.
Bạn có thể bấm vào từng link sau đây để xem từng loại dịch vụ:

• Điện thoại di động
• Smartphone
• Tài khoản ngân hàng
• Mua hàng từ xa
• Các dịch vụ online
• Dùng máy tính của người khác

Khi dùng điện thoại di động

KHÔNG NÊN gọi lại những cuộc gọi lỡ từ số lạ

Nếu người gọi thật sự cần liên lạc với bạn, họ sẽ gọi lại hoặc nhắn tin. Trừ khi bạn đang có thứ gì để bán, bạn không cần phải gọi đến số mà bạn không biết. Và bạn cũng NÊN tập thói quen nhắn tin sau khi gọi mà không được trả lời.

KHÔNG NÊN lo sợ khi bị doạ có thư khởi tố hay bắt giam

Gọi điện thoại thông báo khởi tố hay bắt giam chỉ là trò lừa đảo để người nghe lo sợ rồi giao tiền cho công an giả giữ giùm.

Nạp tiền điện thoại trả trước

NÊN nạp tiền bằng các app ngân hàng, app thương mại điện tử, app ví điện tử.

Nạp tiền theo cách này rất tiện, tài khoản điện thoại nhận được tiền ngay khi nạp và được chiết khấu 4%.

KHÔNG NÊN mua mã số nạp tiền

Vì mua xong mất thời gian để nạp, nếu không nạp ngay có thể bị lạc mất. Càng không nên mua thẻ cào để nạp, vì mất thêm thời gian mua và có thể cào hư thẻ.

Các dịch vụ cộng thêm

KHÔNG NÊN đăng ký các dịch vụ cộng thêm không cần thiết

để tránh tốn tiền

NÊN thường xuyên kiểm tra các dịch vụ cộng thêm đang phải trả tiền.

Các công ty dịch vụ điện thoại di động rất thường gửi SMS mời chủ thuê bao dùng các dịch vụ cộng thêm. Có một số dịch vụ cộng thêm có ích như được liệt kê trong trang web Tiện ích di động, ngoài ra có rất nhiều dịch vụ không có ích như nhận tin tức, nhận kết quả xổ số… Dù có ích hay không có ích thì chủ thuê bao trả trước sẽ rất dễ quên rằng đang trả tiền cho dịch vụ nào. Hậu quả là tài khoản bị trừ tiền đều đặn cho những dịch vụ không cần dùng đến. Trong trang Tiện ích di động vừa nêu cũng có ghi cách kiểm tra các dịch vụ cộng thêm đang phải trả tiền.

Smartphone Android

Những điều dưới đây cũng có thể đúng với smartphone iOS.
Trong đại dịch Covid-19, việc giãn cách xã hội làm cho smartphone rất cần thiết đối với mỗi người. Tuỳ theo khả năng, bạn có thể chọn smartphone giá từ một triệu đồng trở lên để có thể tận dụng được những lợi ích của nó.

NÊN ghi thông tin cấp cứu của bạn vào mục Emergency information trong Settings

Thông tin cấp cứu gồm có tên, địa chỉ, nhóm máu, các chất dị ứng, các bệnh mãn tính, số điện thoại của những người thân nhất, có đăng ký hiến tạng hay không.

Khi bạn bị bất tỉnh nơi công cộng, được người lạ đưa đi cấp cứu, nhân viên y tế có thể đọc được những thông tin cấp cứu đó bằng cách bấm vào chữ Emergency trong màn hình máy đang bị khoá. Với những thông tin đó, việc cấp cứu sẽ nhanh hơn.
Khi bạn gặp một người đang bất tỉnh, bạn cũng NÊN thử tìm thông tin cấp cứu trong smartphone của người đó và gọi cho người thân của người đó.

KHÔNG NÊN tắt các app đã dùng xong

Các app đã dùng xong vẫn xuất hiện khi bạn chọn chức năng chuyển màn hình giữa các app, sự xuất hiện đó có hơi làm rối mắt bạn. Tuy nhiên những app đó không thật sự chạy và không làm hao pin hay hao lưu lượng Internet, bạn không cần tắt chúng. Đó là nhờ sự kiểm soát của hệ điều hành Android. Ngược lại, nếu bạn tắt chúng thì bạn có thể bị hao pin hơn khi bạn cần dùng app đó lần nữa vì Android phải đọc lại app đó từ flash storage vào RAM.

NÊN rất cẩn thận khi cài thêm app vào máy

Có rất nhiều app do kẻ gian làm có thêm nhiệm vụ ăn cắp thông tin trong máy rồi gửi về cho tác giả. Những thông tin bị ăn cắp thường là tên và mật khẩu các tài khoản ngân hàng. Phải tìm hiểu về mức độ an toàn và sạch sẽ của app sắp cài bằng cách dùng search engine với chữ safe.
Ở mức độ thiệt hại ít hơn thì các app đó lén gửi tin nhắn đến các số được nhận tiền khi nhận tin nhắn và tài khoản điện thoại của bạn bị mất tiền, hoặc các app đó ngầm mở quảng cáo liên tục làm điện thoại của bạn bị hao pin.

NÊN dùng các app giúp liên lạc qua Internet

Thay vì gọi hoặc nhắn tin bằng dịch vụ thông thường của điện thoại di động, dùng các OTT app sẽ đỡ tốn tiền hơn nhiều.

NÊN chọn một gói cước mobile data phù hợp với nhu cầu

Smartphone sẽ rất có ích khi được nối vào Internet. Nối smartphone vào Internet, bạn sẽ dùng được Google Maps để tìm đường đi nhanh nhất, các OTT app để liên lạc (tiết kiệm được tiền gọi và nhắn tin), ví-điện-tử và mobile banking để thanh toán không dùng tiền mặt…
Khi ở trong nhà hoặc trong văn phòng hoặc ở một số nơi công cộng, smartphone của bạn được nối vào Internet qua sóng Wi-fi của LAN. Khi bạn ra đường, bạn nên cho smartphone của bạn nối vào Internet qua mobile data. Tuỳ theo mức độ thường xuyên di động, bạn nên chọn một gói cước mobile data phù hợp.
Gia đình tôi đang dùng gói cước 3-trong-1 của Vinaphone: trả tiền một lần để mỗi tháng được dùng FTTH Internet, mobile Internet, gọi điện thoại di động không giới hạn trong gia đình.

NÊN dùng app Google Maps để tìm đường đi

Tình trạng giao thông thay đổi liên tục: đường mới mở ra, đường bị hẹp lại do sửa đường, đường bị kẹt do ngập nước, do tai nạn… App Google Maps sẽ chỉ cho bạn đường đi nhanh nhất trong tình trạng ngay lúc bạn sắp đi.

NÊN chia sẻ vị trí của bạn cho người thân bằng app Google Maps

Người thân sẽ yên tâm khi biết bạn đang ở đâu mọi lúc. Cách làm được viết trong trang Kinh-nghiệm dùng Google Maps.

NÊN dùng smartphone để học ngoại ngữ

Học ngoại ngữ rất có ích cho cuộc sống của mỗi người. Ngoại ngữ giúp chúng ta tiếp thu thêm kiến thức. Học ngoại ngữ đều đặn giúp bộ não khoẻ mạnh. Duolingo là một trong những app để học ngoại ngữ mọi lúc, mọi nơi với smartphone.

NÊN dùng smartphone để theo dõi sức khoẻ

Smartphone giúp chúng ta ghi lại hồ sơ sức khoẻ lâu dài để có thể xem lại. Một số thông tin liên quan đến sức khoẻ được ghi một cách tự động như là số bước đi, thời gian ngủ. Một số thông tin khác cần phải chủ động ghi vào như là huyết áp, đường huyết…
App Google Fit có thể tự động ghi số bước đi của bạn. App Sleep as Android có thể ghi lại chất lượng giấc ngủ của bạn. Bạn có thể ghi huyết áp, chỉ số đường huyết, cân nặng, tiền sử bệnh vào app Sổ sức khoẻ điện tử.

NÊN cài app hiện tên của số điện thoại lạ

Các app này ghi thêm tên vào số điện thoại, giúp cho bạn biết phần nào về người lạ đang gọi mình, có thể giúp bạn từ chối bớt những cuộc gọi không mong muốn.

KHÔNG NÊN root máy

Người dùng smartphone Android được cài những app không làm thay đổi các thông số quan trọng của hệ điều hành. Để thay đổi các thông số quan trọng đó, các app cần quyền đặc biệt mà Android không cho, và nhiều người root máy để có quyền đặc biệt đó. Máy đã root có nguy cơ mất an toàn khi cài nhằm những app chuyên ăn cắp thông tin trong máy, nhất là những thông tin về trương-mục và mật khẩu.

NÊN dùng ít nhất hai số điện-thoại

Một số dùng riêng cho các dịch-vụ quan-trọng như ngân-hàng, OTP… Có-thể dùng số này khi gọi người-thân (nhưng nhớ dặn người thân không để lộ số này cho bất cứ ai dù thân tới đâu). Số thứ hai dùng trong các vụ giao-dịch khác.
Nếu có thể được thì cũng NÊN dùng hai smartphone.
Hiện-nay có nhiều app quan-trọng trong smartphone: ngân-hàng, giữ mật-khẩu, OTP, danh-tính điện-tử… Khi smartphone bị hư chúng ta cần phải factory reset trước khi giao cho thợ sửa để tránh rủi-ro thợ dò được cách mở khoá màn-hình sau khi sửa máy và dùng được các app quan-trọng đó. Nhưng có những trường-hợp máy bị hư đến mức không thể factory reset được; trong những trường-hợp như vậy thì đừng giao cho thợ mà nên cất máy đó vào tủ và dùng máy khác.
Vậy thì chúng ta nên dùng riêng một smartphone, không cần smartphone mạnh và đắt tiền, cho những việc quan-trọng trên. Và dùng máy thứ hai, một smartphone mạnh hoặc tablet, cho những việc khác, ví-dụ như xem bản-đồ, soạn tài-liệu, soạn bảng-tính, mua-sắm, mạng-xã-hội, học, giải-trí, theo-dõi sức-khoẻ… Khi máy mạnh bị hư mà không factory reset được thì chúng ta có-thể chấp-nhận rủi-ro giao máy cho thợ sửa vì các app trong máy không quan-trọng. Trước khi giao máy không factory reset cho thợ thì cần dùng một máy khác ngắt các dịch-vụ khỏi máy bị hư. Từ một máy khác, chúng ta có thể ngắt các dịch-vụ Google, Facebook khỏi máy không cần dùng nữa.
Cẩn-thận hơn nữa thì không gắn SIM số-điện-thoại dùng cho các dịch-vụ quan-trọng vào máy chứa các app quan-trọng để giảm bớt rủi-ro trong trường hợp bị mất máy.

Khi dùng tài khoản ngân hàng

NÊN có tài khoản thanh toán

Chỉ cần có thẻ căn cước hoặc thẻ chứng minh nhân dân là đủ điều kiện mở tài khoản thanh toán, không cần sổ hộ khẩu hay tạm trú gì cả. Có tài khoản thanh toán, bạn sẽ thêm được nhiều tiện nghi khác: thẻ thanh toán để mua sắm không cần tiền mặt, chuyển tiền nhanh và sạch sẽ, dùng app ngân hàng để nạp tiền điện thoại trả trước, trả tiền điện-nước, dùng app thương mại điện tử, dùng ví-điện-tử, dùng quỹ đầu tư… Giảm dùng tiền mặt sẽ giúp bạn kiểm soát chi tiêu dễ hơn, giảm rủi ro rơi mất tiền và giảm lây nhiễm vi khuẩn hay virus.
Hiện nay, tôi dùng rất ít tiền mặt. Tôi nhận tiền vào qua tài khoản thanh toán. Tôi trả hầu hết các khoản tiền chính bằng chuyển khoản, thẻ thanh toán, ví-điện-tử. Tôi đã chuyển tiền khi trả tiền thuê nhà, khi đóng phí quản lý chung cư, khi đi chữa răng, khi gọi thợ đến sửa cửa, khi đi mua đồ gắn phòng tắm.
Người bán hàng lẻ hoặc làm dịch vụ nhỏ cũng có thể nhận thanh toán không tiền mặt bằng ví-điện-tử. Người bán có thể in sẵn QR code của ví của mình ra giấy, ép nhựa rồi treo ngay nơi bán.
Hiện-nay việc mở tài-khoản thanh-toán ở ngân-hàng đã rất thuận-tiện, chỉ cần dùng smartphone mở tài-khoản và xác-thực danh-tính với ngân-hàng là xong.

NÊN chọn ngân hàng miễn phí

Có nhiều ngân hàng miễn các loại phí (phí duy trì tài khoản, phí chuyển khoản…) khi dùng tài khoản thanh toán và không cần để một đồng nào trong tài-khoản.

Các nơi bán lẻ nhận tiền qua chuyển khoản NÊN in sẵn VietQR của các tài khoản nhận tiền

App mobile banking scan VietQR giúp chuyển tiền liên ngân hàng nhanh chóng và chính xác. Tôi đã chuyển khoản vài trăm ngàn trả tiền mua hàng và dịch-vụ vài lần nhưng chưa có nơi nào in sẵn VietQR để scan.

Online banking

Bạn phải vô cùng cẩn thận với tài khoản tiền của bạn vì kẻ gian không ngừng dùng vô số cách để lừa lấy tiền của bạn.

KHÔNG NÊN cho bất kỳ người nào biết OTP

Bạn phải tuyệt đối giữ kín mật khẩu và OTP của tài khoản giao dịch online banking. Không cho bất kỳ người nào biết, kể cả khi người đó tự xưng là nhân viên ngân hàng.

KHÔNG NÊN tin mọi SMS hay email có vẻ là gửi từ ngân hàng

Không bao giờ bấm vào các link được gửi đến qua SMS hoặc email có vẻ là gửi từ ngân hàng. Bạn nên lưu lại URL đúng của các ngân hàng cần dùng vào bookmark và chỉ mở từ bookmark.

Quỹ-đầu-tư

Đã có tài-khoản thanh-toán ở ngân-hàng rồi thì cũng nên có tài-khoản quỹ-đầu-tư để tích-luỹ tài-sản cho những lúc cần trong tương-lai.

Khi dùng thẻ thanh toán

KHÔNG NÊN để thẻ của bạn ra khỏi tầm mắt

Trên mặt thẻ có in những chữ và số đủ dùng để thanh toán qua Internet. Khi thẻ của bạn ra khỏi tầm mắt đủ lâu, kẻ gian có thể chụp hình hai mặt thẻ để có những chữ và số đó.

NÊN sẵn sàng khoá thẻ nhanh nhất

Khi những chữ và số in trên mặt thẻ của bạn bị lộ, nó có thể bị kẻ gian dùng để mua hàng qua Internet mà người trả tiền là bạn. Việc bị lộ có thể xảy ra khi bạn thanh toán bằng thẻ trực tiếp hoặc thanh toán ở một website rồi website đó bị lộ. Khi thấy có một giao dịch bất thường xảy ra, bạn hãy khoá thẻ ngay lập tức.
Cách khoá thẻ nhanh nhất là dùng app của ngân hàng phát hành thẻ, cách này nhanh hơn là gọi điện thoại đến ngân hàng vì tổng đài của các ngân hàng thường rất bận.

Khi mua hàng từ xa

NÊN cẩn thận với những món hàng quá rẻ

Món hàng quá rẻ thì chất lượng kém, hoặc người bán hàng có ý lừa lấy tiền mà không giao hàng.

NÊN cẩn thận với những website lạ

Phải tìm hiểu về mức độ tin cậy của website đó bằng cách dùng search engine với chữ scam.

Khi dùng các dịch vụ online

NÊN bảo vệ các trương-mục của bạn thật cẩn thận

Các trương-mục email có thể liên quan đến các dịch vụ ngân hàng và tài chính, cần được giữ thật kỹ. NÊN dùng hai lớp bảo vệ cho các trương-mục. Cách bảo vệ được viết chi tiết trong trang web Bảo-vệ tài-sản-số-hoá. NÊN dùng riêng một địa-chỉ email cho các dịch-vụ ngân-hàng và tài-chính, và một địa-chỉ email khác cho những dịch-vụ web không quan-trọng. Và tạo nhiều alias cho địa-chỉ email không quan-trọng đó, mỗi alias dùng với một nhóm dịch-vụ khác nhau.

NÊN cẩn thận khi cho người trong Internet mượn tiền

Người trong Internet có thể đã từng là người thân, người quen mà bạn biết rất rõ, nhưng một hôm người đó bị mất quyền kiểm soát trương-mục dịch vụ online của họ và kẻ gian dùng trương-mục đó để hỏi vay tiền hoặc nhờ mua mã số nạp điện thoại. Gặp trường hợp như vậy, bạn cần liên lạc bằng giọng nói (qua OTT app hoặc điện thoại) với người trong Internet để hỏi cho rõ tình hình, kẻ gian sẽ không dám trả lời bằng giọng nói.
Một kiểu người trong Internet khác là người gửi tặng bạn một món quà rất có giá trị mà bạn cần phải chi một số tiền kha khá trước khi nhận được quà.

NÊN dùng filter trong Gmail

Để tự động xử lý những thư không quan trọng và thư rác.
Những thư không quan trọng là thư gửi vào những nhóm ví dụ như nhóm bạn học, nhóm đồng nghiệp cũ… Hãy để filter tự động gắn nhãn và archive những thư đó, như vậy bạn không thấy chúng xuất hiện trong Inbox, khi nào rảnh rỗi thì mở chúng ra xem theo các nhãn.
Phần lớn thư rác đã được đưa vào ngăn Spam, để ngăn Spam gọn hơn bạn có thể dùng filter để tự động xoá những thư quảng cáo gửi nhiều lần từ những nguồn cố định. Hãy chọn một phần tiêu biểu trong thư quảng cáo làm điều kiện cho filter, khi gặp đúng phần đó thì Gmail tự động xoá luôn thư rác. Phần tiêu biểu có thể là số điện thoại, web domain name của kẻ gửi thư quảng cáo.

Khi dùng máy tính của người khác

NÊN mở cửa sổ web browser riêng tư mới và đóng cửa sổ đó ngay sau khi dùng xong

Web browser sẽ không ghi lại những gì bạn đã làm trong cửa sổ riêng tư, không có cache trang web, không có lịch sử xem web…

KHÔNG NÊN gõ password của những dịch vụ không có lớp bảo vệ thứ hai

Bạn, và có khi người chủ máy cũng, không thể biết máy tính đó có phần mềm trộm password hay không. Nếu bạn bị trộm mất password mà không có lớp bảo vệ thứ hai thì bạn đã mất trương-mục đó.

KHÔNG NÊN cắm USB drive hoặc smartphone

Bạn, và có khi người chủ máy cũng, không thể biết máy tính đó có virus hay không. Virus có thể nhiễm vào USB drive hoặc smartphone của bạn rồi nhiễm vào máy của bạn. Virus sẽ làm hư tất cả file trong máy của bạn.
Khi cần in file ở tiệm in, tôi chuẩn bị các file đó thành những file pdf và upload những file pdf đó vào một shared folder không cần password trong một cloud storage server. Tại tiệm in, tôi mở shared folder đó bằng web browser, download các file pdf và in.

---